چیستی عمل صالح (قسمت اول)

بذارین موضوع رو با چندتا پرسش شروع کنم: آیا خدا توی قرآن مصداقی برای عمل صالح تعیین کرده؟ اصلا این عمل صالح چیه که این قدر می‌بینیم هی خدا می‌گه «الذین ءامنوا و عملوا الصالحات…»؟ ارتباط بین عمل صالح و ایمان چیه که هر جایی خدا راجع به عمل صالح حرف زده راجع به ایمان هم حرف زده؟

ممکنه خیلی از شما فکر کنید خدا توی قرآن فقط گفته «عمل صالح» و هیچ متر و معیار و مصداقی براش ارائه نداده و پیدا کردنِ مصداقش رو گردن خودمون گذاشته. اما چون نیک بنگریم این موضوع با حکمت خدا در تضاده! ممکنه یکی جواب بده «خب روایات ائمه و معصومین که در دسترسه!» اما باید توجه کنیم که در بررسی احادیث و روایات، درست بر خلافِ سیستمِ بررسیِ قرآن، ما به زیرمتن (context) اون حدیث/روایت محدود می‌شیم مگر این که خلافش ثابت بشه! این یعنی یک روایت نه تنها زمان و مکانش مهمه بلکه حتی مخاطبش هم مهمه! (و اصلاً یکی از دلایلی که برخی از این ادعیه‌ای که در کتب می‌بینیم زیرشون نوشته «مجرب» اما اگه هزارسال هم انجامشون بدیم ممکنه نتیجه نگیریم همینه! چون ممکنه امام، اون دعا رو برای مخاطبِ خودش در اون زمان و اون مکانِ خاص صادر کرده باشه و اون دعا برای ما و الآن و این‌جا دیگه جواب نده) پس اگه قرار باشه یه چیز به این مهمی رو خدا تعیین تکلیف نکنه و انتظار داشته باشه تا با روند پیچیده‌ای که خودش یه علم تخصصیه بریم بفهمیمش پس یه جای کارِ خدا می‌لنگه! اونم اساسی می‌لنگه!
پس احتمالاً خدا یه جایی و به یک شکلی مصداق یا متر و معیار برامون معیین کرده که بفهمیم کدوم کار عمل صالحه و کدوم کار عمل صالح نیست. فقط باید بگردیم و از همین قرآن سعی کنیم استخراجش کنیم!

چند آمارگان جالب

دوست دارم قبل از این که بریم سراغ متر و معیاری که خداوند در قرآن برای عمل صالح ارائه داده، یک مقداری راجع به خود همین عبارتِ عمل صالح و برخی آمارگان جالب راجع بهش در قرآن صحبت کنیم.

بیایین از شمارش تعداد تکرارهای این واژه و بقیهٔ واژگانی که احتمالاً باهاش همراه شدن شروع کنیم! خب اگه «عمل صالح» رو تو قرآن جست و جو کنیم (+) می‌بینیم در دست کم ۸۸ آیه این دو واژه با هم استفاده شدن. یعنی هم عمل رو داریم و هم صالح رو.
حالا اگه «امن» رو هم به این ترکیب اضافه کنیم می‌بینیم که دست کم در ۶۰ آیه از قرآن این سه مفهوم یعنی «ایمان»، «عمل» و «صالح» با هم تکرار شدن.
با توجه به این که «امن» ۳۹۰ آیه، «عمل» ۲۷۴ آیه و «صالح» ۱۳۲ آیه و همچنین ترکیب «امن» و «صالح» فقط ۶۲ نتیجه در پی داره پس می‌تونیم نتیجه بگیریم عمل صالح معمولا همراه با ایمان معنی پیدا می‌کنه. این موضوع وقتی به سراغِ معیار و متری که خداوند برای عمل صالح داده می‌ریم خودش رو به شکلی پررنگ‌تر نشون می‌ده و متوجه می‌شیم «ایمان» واقعاً پیش‌نیازِ متریه که خداوند برای عمل صالح ارائه می‌ده.

ما این جا از این مسئله که از نگاه قرآن «ایمان» چیه و ملزوماتش چی هستن رد می‌شیم و ماجرا رو به جستار دیگه‌ای موکول می‌کنیم.

حالا بیایین یه نگاهی هم به معنی «عمل صالح» در لغت بندازیم: برای این کار اول باید معنی «عمل» و معنی «صالح» رو بدونیم. برای این موضوع من از کتابِ «قاموس قرآن» استفاده می‌کنم که یکی از بهترین کتب لغت برای فهم واژگان قرآنه. (می‌خواستم پیوند به یک نسخهٔ برخط از کتاب رو بذارم براتون اما چون از وضعیت حق نشرش اطلاع دقیق ندارم اجتناب کردم. خودم یک نسخهٔ فیزیکی از کتاب رو تو خونه دارم البته)

خب تو کتاب قاموس قرآن «عمل» رو هر فعلی که با قصد و از روی آگاهی انجام بشه معنی کرده. و گفته که «عمل» هیچ دلالتی بر خوبی یا بدی فعلی که داره بهش اشاره می‌کنه نداره. یک توضیحی هم راجع به «عمل صالح» داده که خلاصه‌اش می‌شه همین که عمل صالح ربطی به دینِ آدم نداره بلکه به ایمانِ آدم ربط داره که خب تو همین مطلب با توجه به بررسی آماری‌ای که انجام دادیم خودمون بهش رسیده بودیم.
و کلمهٔ «صالح» از ریشهٔ «ص‌ل‌ح» رو هم شایستگی، نیکویی و خوبی ترجمه کرده؛ به شکلی که فساد و بدی نداشته باشه. و اتفاقا این‌جا هم این کتاب به «عمل صالح» پرداخته! دو مطلب رو عنوان کرده که اولیش همون شرطِ «ایمان» برای عملِ صالحه. اما دومیش اینه که «عمل صالح» می‌تونه هر عملِ خوبی که شرعاً هم مانعی نداشته باشه در نظر گرفته بشه. خب اجازه بدید یک تبصره هم از سمتِ خودم راجع به مطلب کتاب بیان کنم: درسته که عمل صالح می‌تونه هر عمل شایسته‌ای که دارای مفسده نباشه در نظر گرفته بشه. اما هنوز پرسش اصلی سر جای خودش باقیه: من از کجا بفهمم کدوم عمل یک عمل شایسته و به دور از بدیه؟ با ما همراه باشید!

خب ما الآن می‌دونیم «عمل صالح» یعنی چی. می‌دونیم که عمل صالح به فعل، رفتار و کاری می‌گن که اولاً همراه با قصد و از روی آگاهی باشه و ثانیا یک حرکتِ شایسته و به دور از مفسده باشه. اما هنوز هیچ مصداقی از عمل صالح نداریم که بتونیم معیار و متر برای میزانِ صالح بودنِ اعمال داشته باشیم.

خدا در آیهٔ ۱۲۰ سورهٔ توبه خیلی خلاصه و جمع و جور یکی از مصادیق عمل صالح رو توضیح می‌ده و خاصیت مهم اون عمل رو هم بیان می‌کنه. من این جا فقط متن آیه رو براتون می‌ذارم اما لطفاً اجازه بدید توضیحش رو در پستِ بعدی این مجموعه براتون قرار بدم چون توضیحات و ریزه‌کاری‌های زیادی داره.

مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّـهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّـهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِين

پس به نظر میاد مفهوم «جهاد» یک ارتباط‌هایی با مفهوم «عمل صالح» داشته باشه! اما چه جور جهادی و با چه کیفیتی؟ در قسمتِ بعدیِ این پست به این موضوع خواهیم پرداخت و بررسی می‌کنیمش إن شاء الله با هم!

این نوشتار قسمتِ اول از #هزارکلمه های منه. قراره تا در #چالش_عادت_هاى_سالم_با_مهرسا در ۲۱ روز هر روز یکی از این #هزار_کلمه ها بنویسم. :)