یکی دو روزی می‌شه ملت با هیجان دارن از «ضدفیلتر» یا «بلاک‌چینی» شدن تلگرام حرف می‌زنن. اما الآن نمی‌خوام راست یا دروغش رو بررسی کنم (اینجا قبلاً توضیح دادم حقیقتِ ماجرا چیه) بالکه می‌خوام به این بهانه برم سراغ یه آسیب اجتماعی و مسئلهٔ بسیار مهم یعنی «نداشتن تفکر نقادانه و پرسش‌گر»؛ چیزی که متأسفانه هیچ وقت به ما یاد ندادن!

تفکر نقادانه و پرسش‌گر

به زبان خیلی ساده و روون تفکر نقادانه و پرسش‌گر (Critical Thinking) یعنی «هر ادعایی نیازمند استدلال درست و منطقیه». اما چرا بهش می‌گن «تفکر نقادانه» یا «تفکر پرسش‌گر»؟ چون اگه حواسمون باشه که هر ادعایی نیازمند استدلال درست و منطقیه اون وقت تلاش می‌کنیم تا استدلال‌ها و گزاره‌ها رو نقد و واکاوی کنیم و از گویندگان بخواییم تا ادعاشون رو برای ما اثبات کنن.

بررسی اهمیت تفکر نقادانه

ولی چرا داشتن تفکر نقادانه مهمه و اگه نداشته باشیمش چه اتفاقی می‌افته؟
تفکر نقادانه مهمه چون به ما در تشخیص درست از غلط و راست از دروغ کمک می‌کنه. به ما کمک می‌کنه تا با روشنگری و اطمینان راجع به مسائل مختلف اطلاعات کسب کنیم و با دیگران حرف بزنیم. و در نهایت کمکمون می‌کنه تا به راحتی توسط پروپاگاندا و تبلیغات فریفته نشیم و گول نخوریم.
از اون طرف هم اگه تفکر نقادانه و پرسش‌گری رو در خودمون آموزش و رشد ندیم ممکنه به راحتی توسط دیگران کلاه سرمون بره و ازمون سوء استفاده بشه. درگیر و اسیر رسانه‌ها بشیم یا هر حرفی رو مستقل از واقعی‌بودن یا راست بودن و صرفاً چون آدم‌های زیادی دارن اون حرف رو نقل می‌کنن قبول کنیم!

بررسی یک مثال: خبر ضدفیلتر شدن تلگرام

بیایین تا با هم اثرِ تفکر نقادانه و پرسش‌گری رو در همین ماجرای اخیری که ملت فکر می‌کردن «تلگرام را پاول درووف آزاد کرد» (اینجا بیشتر بخونید) بررسی کنیم. برای این کار ببینیم چه اتفاقی افتاد؟

1. یکی اومد گفت تلگرام رفع فیلتر شده.
2. یکی دیگه اومد توضیح داد اگه از یه VPN روسی استفاده کنیم تا یه مدتی تلگراممون بدون VPN هم وصل می‌مونه.
3. به دلیل جذابیت موضوع، یکی از کاربران اثرگذار توییتر این ماجرا رو تست می‌کنه و بعد تأیید می‌کنه صحت «اتصال موقت بدون نیاز به VPN» رو.
4. مطلب اون کاربر توسط VahidOnline تأیید (promote) می‌شه. (دقت کنید که تا به این جا هیچ دلیل یا توضیحی از مکانیزم ماجرا هیچ کسی ارائه نکرده)
5. اکثر مردم از طریق پیام‌های VahidOnline از موضوع خبردار می‌شن و یک موجِ رسانه‌ای شکل می‌گیره. اما صبر کنید! ماجرا همچنان ادامه دارد!
6. ملت شروع می‌کنن پخش کردن این موضوع و البته هر کسی بسته به برداشت خودش تغییری در روایت ماجرا می‌ده. (یک‌کلاغ چهل‌کلاغ شدن -- مغالطهٔ وضعِ مقدم یا دلیل‌تراشی)
7. این خبرهای یک‌کلاغ چهل‌کلاغ شده مدام دهن به دهن می‌چرخه و هر کسی باز هم کمی روایتِ داستان رو تغییر می‌ده تا به چیزهایی مثل «بلاک‌چین» و «ضدفیلتر» می‌رسیم! (همچنان همون مغالطهٔ قبلی)
8. اما این بین هم یه ادعای به ظاهر درست اما در واقعیت غلط هم مطرح می‌شه: این که این موضوع فقط مختص روسیه و VPNهای روسی هست! (تو مطلب قبلی توضیح دادم ماجرا هیچ ربطی به «صرفاً روسیه» نداره) اما این‌جا هم یه مغالطه صورت گرفته! مغالطهٔ «همزمانی» که می‌گه اگه رخداد الف همیشه همراه با رخداد ب داره اتفاق می‌افته پس حتما رخداد ب علت رخداد الف هست.
9. کشیده شدن این بحث به گروه‌ها و جوامع فنی‌تر و گمانه‌زنی‌ها پیرامون این که «واقعاً چه اتفاقی افتاده یعنی؟؟» (شروع فرایند نقد و پرسش‌گری)
   اما تو همین مرحله مجموعه‌ای از احتمالات مطرح می‌شن که بیشترشون به سرعت توسط دیگران با این توضیح که «همه جا حرفِ دیگه‌ای داره زده می‌شه» رد می‌شن! خب این جا داره چه اتفاقی می‌افته؟ مغلطهٔ توسل به جامعه یا همون «چون همه می‌گن پس حتماً درسته». اما برخی از اون احتمالات هم با مغالطهٔ «توسل به گذشته» (این که در گذشته این اتفاق نیوفتاده/افتاده پس الآن هم همون اتفاق داره نمی‌افته/می‌افته) رد شدن. هرچند واقعاً بیشترِ اون احتمالات مطرح شده اشتباه بودن اما در تفکر نقادانه ما دنبالِ دلیل درست و واقعی برای قبول یا رد یک گزاره هستیم. صرفِ این که یک گزاره‌ای واقعاً غلط باشه به معنی این نیست که به مغالطه تن در بدیم و استدلالِ ناقص یا مغالطه‌آمیز رو قبول کنیم.
10. بررسی موشکافانه و معلوم شدن این که ماجرا اساساً چیز دیگه‌ای بوده و حتی موضوع جدیدی هم نیست! بالکه فقط به تازگی بین ایرانی‌ها مورد توجه قرار گرفته!! (همون مطلب قبلی)

پس می‌بینیم اگه تفکر نقادانه به کار گرفته بشه جلوی خیلی از دروغ‌ها و پروپاگانداها و خطاهای فکری هم گرفته می‌شه و به تبعش وقت و انرژی بسیار کم‌تری هم از آدم‌ها صرف می‌شه.

خب از کحا/چطوری یاد بگیرم؟

تحقیقات و مطالعات نشون می‌ده تفکر نقادانه چیزی نیست که به خودی خود یاد گرفته بشه. حتی برخی از مطالعات نشون می‌دن آموزگاران عمومی هم ممکنه توانایی کافی برای پرورش و آموزش تفکر نقادانه رو نداشته باشن و یادگیری و آموزش این موضوع نیازمند آموزگاران خاص و آموزش‌های ویژه باشه!
با این حال اگه بدونیم تفکر نقادانه دنبال چیه احتمالاً خودمون هم بتونیم پیگیری کنیمش! خب تفکر نقادانه دنبال پرسش‌گری و استخراج استدلالات و علل حوادث و گزاره‌هاست. اما برای این که بتونیم به درستی نقد و پرسش کنیم لازمه تا ابزارهای صحیح استدلال‌گری یعنی دستگاه‌های استدلالیِ منطقی، مغالطات و گزاره‌نماها (پارادوکس‌های منطقی) رو بشناسیم. هرچند من تو این مطلب قصد ندارم این موضوعات رو آموزش بدم بالکه فقط می‌خوام یه تذکر بدم که «ما به این چیزها نیاز داریم! پس بریم یادشون بگیریم!» در آخر مطلب چندتا منبع خوب برای مطالعهٔ بیشتر معرفی کردم.

راستی! می‌دونستین مهارت تفکر نقادانه یکی از مهارت‌های اساسیِ اجتماعی از نگاه «سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد -- یونسکو» هست؟

منابعی برای مطالعه بیشتر:

• تفکر نقادانه در ویکی‌پیدا (انگلیسی و فارسی)
• فهرست مغالطات در ویکی‌پدیا (انگلیسی)
• وبگاه متمم آقای شعبانعلی (و درس تفکر نقادانه در این پایگاه)
• کتاب کمدی منطق (انتشارات فاطمی)
• کتاب منطق ریاضی (دکتر محمد اردشیر)